De smeerkokers van de Schouwburg

zaterdag 25 juli 2015 – Op 11 mei 1772 werd in de Amsterdamse Schouwburg aan de Keizersgracht de opera De Deserteur opgevoerd. Het schouwspel werd verlicht door middel van een voetlicht: een lange bak met twintig oliepitten die zich aan de voorste rand van het toneel bevond. Er stonden ook vertikale smeerkokers met pitten die afgesloten konden worden door een met blik beslagen schuif.

Op een gegeven moment zat de hoofdpersoon in de gevangenis en wachtte er zijn fusillering af (hij was uit liefdesverdriet gedeserteerd). Het publiek keek ademloos toe toen het toneel verduisterd werd. Volgens de Theaterencyclopedie deed men dat door het voetlicht te verzinken. Het stonk een beetje. Bij de decorwisseling ontdekte een toneelknecht een vlammetje in de smeerkoker. Hij probeerde het vuur te blussen door er wat water op te gooien, maar het water vermengde zich met de smeer. Toen er lucht bij kwam, schoot een grote vlam omhoog. Stukken decor vatten meteen vlam en het vuur breidde zich snel uit over het hele toneel (plaatje).

Het einde is bekend. De Stadsschouwburg brandde volledig af en er vielen achttien doden. Twee jaar later werd de nieuwe Amsterdamse schouwburg geopend: niet op de oude locatie maar op het Leidseplein.

Bovenstaande prent uit 1658 toont de Stadsschouwburg zoals die er ooit uitzag. De prent is gestoken door Salomon Savery en door boekverkoper Jacob Lescailje (gespecialiseerd in toneeluitgaven) opgedragen aan de directeuren van de Schouwburg. Ik ben niet goed bekend met de architectuur van zeventiende-eeuwse theaters. Daarom was ik verrast door de plek van de loges en, daarboven, de goedkopere zitplaatsen. Zaten ze rondom het toneel? Het lijkt erop. Hoe dan ook had lang niet iedereen belangstelling voor het schouwspel. Sommigen vonden hun liefje leuker.

Het toneel lijkt alleen met een paar kaarsen te zijn verlicht. Er is niets op de prent dat de aanwezigheid van een voetlicht of van smeerkokers doet vermoeden. Misschien waren ze er ook niet en was juist de verlichting de reden om in 1665 te verhuizen naar een nieuw onderkomen op de Keizersgracht? —RvV