De pyromanie van Jacobus Bellamy in 1784
donderdag 1 maart 2018 – Eén van de vermakelijkste satiren uit de patriottentijd is ongetwijfeld ‘Fragment van eene sentimenteele historie’ van Jacobus Bellamy, verschenen in het tweede stukje van Proeven voor het verstand, den smaak en het hart. Volgens de fantastische tweedelige studie Leven en werken van Jacobus Bellamy (1757-1786) van J. Aleida Nijland, deel 2, p. CXI kwam dat tweede stukje in het najaar 1784 van de pers.
Het stukje is enkele keren gebloemleesd, onder andere in het boek van Nijland, deel 2, p. 133-134. Ik maakte er voor het eerst kennis mee op de middelbare school, waar we het Spectrum-deeltje Gevoelige harten lazen. Ook in een door P.J. Buijnsters bezorgde Bellamy-bloemlezing is het ‘Fragment’ te vinden.
Het verhaaltje stelt ons twee broers voor, de sentimentele Willem en de niet zo sentimentele Hendrik, die wel gedichten schreef. Op een morgen breekt er een brand uit in een naburig landhuis. Beide broers rennen naar het huis, waarbij Hendrik zich voorneemt de arme mensen te redden, terwijl Willem zich afvraagt waarom ‘deze waereld dan altijd een toonneel van verdriet’ moet zijn. De bewoner van het brandend pand staat voor het huis en roept dat zijn dochter nog in het huis is.
Willem beperkt zich in zijn reactie tot sentimentele uitroepen, terwijl Hendrik het gevaar trotseert en de dochter redt. Willem vindt die daadkracht van zijn broer maar zozo, zo weinig gevoelig.
Een korte satire die de onmaatschappelijke kanten van de sentimentaliteit op de hak neemt. Het sentimentele had omstreeks 1783, na de verschijning van Julia van Rhijnvis Feith furore gemaakt, maar ook weerstand gewekt. Er was niet veel oog voor de nuance in Julia. Ook Feith had zijn kanttekeningen geplaatst bij de onmaatschappelijkheid van zelfgevoel, maar dat mocht niet baten: Julia was voortaan sentimenteel en niet zo’n beetje ook.
In het ‘Fragment’, een jaar na Julia, bespot Bellamy de sentimentele mode. Dat is zo ongeveer de standaardvisie op het ‘Fragment’ en iets anders lees je over de tekst dan ook niet. Die visie is juist én onvolledig.
In sentimentele en politieke literatuur brandt het die jaren met enige regelmaat. De bekendste politieke brand is die optreedt in Van Goens’ pamflet Zeeven dorpen in Brand. In deze tekst, die in 1781 het daglicht zag, verbeeldt de brand de dreigende vernieling van de zeven provinciën. Over deze satire schreef P.J. Buijnsters in Spektator 19 (1990) en André Hanou als Herkaauwer in juli 2008. Hanou gaf in enkele afleveringen van zijn blog ook de tekst van Zeeven dorpen in brand. Op Van Goens’ satire volgden vele reacties. De orangist Van Goens had een gevoelige snaar geraakt.
De brand in het ‘Fragment’ van Bellamy maakt deel uit van het Nachleben van Zeeven dorpen in brand. De namen van beide broers spreken in 1784 boekdelen. De gevoelige Willem, die niet tot daden komt, lijkt op de ‘Teêrgevoelige’ Willem V, die in de Vierde Engelse Oorlog in lethargie was verzonken. De naam en de sentimentele reputatie van Willem V lijken hier samen te komen. Hendrik, de man die doet, heeft niet zo’n duidelijk model. Hij is natuurlijk wel voornaamgenoot van ‘brave’ Hendrik Edeling, aan wie Sara Burgerhart uiteindelijk blijft hangen. Ik ben ervan overtuigd dat sommige lezers deze tekst in 1784 zo hebben geduid. —Peter Altena
RSS - berichten