Voetnoot 96

Weyerman en de geneeskunde in Breda

dinsdag 19 februari 2019 – In de Doorzigtige Heremyt schrijft Weyerman over een aantal van zijn vaste ergernissen. Nadat hij aflevering 5 aan Franse koks had gewijd, kreeg nummer 6 (van 1 november 1728) de kop

OVER DE ADVERTISSEMENTEN DER KWAKSALVERS-BRIEFJES IN DE COURANT.

De eerste opzet voor deze aflevering moet maanden op de plank gelegen hebben, want hoewel de advertenties waarover Weyerman viel met grote regelmaat in de kranten geplaatst werden, verwijst hij in voetnoten naar kranten van 9 en 10 januari en 14 februari van dat jaar.1

Na bijna vier kantjes besluit Weyerman dat hij een lichtere toon zal aanslaan:

Maar wy zullen die Kwakzalvers-Advertissementen laten berusten, om ons papier niet te verkroppen, en maar alleenlyk eenige historische aanmerkingen over de onechte geneesheeren aanhaalen, en dat gedaan hebbende, er voor een jaar en ses weeken van afscheyden.

Hij haalt dan enkele herinneringen op aan artsen uit het Abdera (Breda) van zijn jonge jaren. De eerste, volgens Jan Bruggeman was dat Christiaan Böhm, wist een omvangrijke vrouwelijke clientèle op te bouwen dankzij een fraai ingerichte spreekkamer, mooie kleding en goed netwerken. Hij stierf, volgens Weyerman, aan zijn eigen medicijnen.

Verder noemt Weyerman nog de uit Brussel afkomstige dokter Goossens en een Antwerpenaar.2 Die laatste zwoer bij orvietaan, een kruidenmengsel dat als middel tegen willekeurige vergiftigingen werd gebruikt. Over de medicijnen  die de Brusselse arts voorschreef, doet Weyerman een boekje open. Hij noemt er drie:

Voor eerst rekommandeerde hij een pil by hem gedoopt Heliogenes, bestaande uyt een uyttreksel van de Zon, van welk licht het zyn kracht, invloeyendheyt, en heerschappy over de kwaalen afley, volgens zyn zeggen. Die pil kon geen mensch inneemen of hy begon aanstonds te lacghen […] In ieder tinne doosje waren twintig pillen, naauwkeuriglyk verzegelt met een geheymenduydent Cachet […]
Zyn tweede medicament was een gehoorherstellent poeder, geinventeerd door de twee broeders Kosmus en Damianus […].
3
Zyn derde en laatste medikament bestont in een kleyn aanzienlyk flesje met Balsem zo wonder en zo krachtdadig, dat al zaaten er twintig kwaalen verschoolen in het lighaam, echter voerde er ieder dosis een af dag om dag […]

Over de bekwaamheid van dokter Goossens kan ik geen oordeel vellen, maar dat hij die drie middeltjes ruimhartig voorschreef lijkt mij niet zo aannemelijk. Ik verdenk Weyerman er namelijk van dat hij zélf een beproefd recept gebruikte: hij bewerkte een tekst van de Engelse schrijver Thomas Brown (rond 1663-1704).

Joseph Haines, acteur en grappenmaker, was in 1701 overleden. Thomas Brown liet hem in zijn Letters from the Dead to the Living (1702) een brief schrijven aan zijn vrienden in Will’s koffiehuis in Covent Garden. In zijn A Continuation or second part of the Letters from the Dead to the Living uit 1703 sloeg Brown nogmaals toe. Hij liet Haines – in de illustratie hierboven afgebeeld (bron, p. 167) – zich vermommen als ‘Signor Giuseppe Hanesio, High-German Doctor and Astrologer in Brandinopolis’, en weer een brief aan zijn vrienden schrijven.

Die brief heeft twee bijlagen: een opsomming van zeven wondermiddelen en een catalogus van zijn wonderbaarlijke genezingen.4 Tot zijn onfeilbare medicijnen behoren:

Secondly, My Friendly Pill, call’d, The Never-failing Heliogenes, being the Tincture of the Sun and deriving vigour, influence and dominion from the same Light; it causes all Complexions to Laugh or Smile […] They are Twenty, or more, in every Tin Box, sealed with my Coat of Arms […].
Thirdly, my Panagion Autocousticon, or Auricular Restorative […].

Het Panagion Autocousticon verhelpt, zoals de aanduiding al suggereert, gehoorproblemen, conform de door Weyerman gegeven beschrijving. Een equivalent van de balsem, het derde middel, kan ik bij Brown niet aanwijzen: bij het zesde geneesmiddel valt wel het woord ‘Balsam’, maar verder gaat de overeenkomst niet. Overigens moet ik Weyerman nageven dat hij het potjeslatijn dat Brown de nep-kwakzalver in de mond legt, voor zijn publiek veel verteerbaarder heeft gemaakt.Jac Fuchs

Noten
1. Zo is de eerste advertentie, voor ‘algemeene, ontbindende, en losmaakende pillen’, die Weyerman aantrof in ‘de Kourant van den tiende January, in ’t jaar 1728’, in Delpher niet alleen te vinden in de Amsterdamse Courant van die datum, maar ook in de Leydse Courant van 10 maart, 16 april, 14 juli, 24 september en 22 oktober van dat jaar; deze advertentie zal ook nog wel op andere datums en in andere kranten geplaatst zijn. 
Voor commentaar bij de advertenties, en nuttige annotaties bij dit nummer van de Doorzgitige Heremyt, verwijs ik naar Jan Bruggeman, De Doorzigtige Heremyt van Jacob Campo Weyerman (’s-Gravenhage 1984).
2. Jan Bruggeman wist de Brusselse arts te identificeren als dokter Goossens; de naam van de Antwerpenaar is nog niet achterhaald.
3. Cosmas en Damianus waren twee broers die beiden arts waren en om hun bekering tot het Christendom werden onthoofd. Zij zijn de patroonheiligen van artsen en apothekers.
4. De Continuation is vanaf 1707 ook opgenomen in het tweede deel van The Works of Mr Thomas Brown, in prose and verse. De link in de hoofdtekst verwijst naar zo’n editie.
5.  Ik geef één zin als voorbeeld. Hanesius, bij Brown, geeft als zevende van de effecten van Heliogenes: ‘And lastly, Synecdochically, by corrobating the whole Oeconomia Animalis’; bij Weyerman werd dat ‘en ten zevende versterkte zy de geheele dierlyke huishouding’.  

Dit bericht is geplaatst in Uncategorized. Bookmark de permalink.

2 reacties op Voetnoot 96

  1. Jac Fuchs schreef:

    Peter,
    Dank voor deze nuttige aanvulling, en excuses aan Frans Wetzels omdat ik zijn artikel bij het schrijven van de voetnoot gemist heb. Het nog steeds lezenswaardige artikel van Frans is te vinden op DBNL, link:
    https://dbnl.org/tekst/_med009199901_01/_med009199901_01_0016.php

  2. Peter Altena schreef:

    Over deze aflevering en de arts Goossens schreef de onvolprezen Frans Wetzels in 1999 in de Mededelingen. De Brown-connectie legde Frans destijds nog niet, niemand trouwens. Weer een mooie voetnoot!

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.