De verminking van een achttiende-eeuws toneelstuk

dinsdag 6 augustus 2019– Lucretia van Merken was in haar haar tijd een gevierd dichteres en toneelschrijfster. Ze wordt wel de ‘vrouwelijke Vondel van de achttiende eeuw’ genoemd. Hiernaast is ze afgebeeld door Reinier Vinkeles naar een tekening van H. Pothoven (1792).

Deze van oorsprong Amsterdamse toneelschrijfster en haar man Nicolaas van Winter kregen in 1783 het ereburgerschap van Leiden toegekend. Aan het eind van de jaren zestig waren ze in deze stad gaan wonen, aan het Rapenburg. De zomers brachten ze door op hun buitenplaats bij Bijdorp, in de buurt van Zoeterwoude.  

Bij het toekennen van het ereburgerschap door de stad Leiden zal zeker van belang zijn geweest, dat Lucretia van Merken in 1774 een vermaard toneelstuk had geschreven over het Beleg van Leyden.[1] De legendarische Magdalena Moons speelde daarin de hoofdrol. Deze had haar geliefde, de Spaanse bevelhebber Valdez, er in 1574 toe weten over te halen om een aanval op Leiden uit te stellen, waarna het wassende water de aanval voorgoed onmogelijk maakte.

In Leiden is heden ten dage de ‘heldin’ Moons bekender dan de ereburger Van Merken. De onlangs op initiatief van de kring van 3 oktober-vierders ingestelde leerstoel geschiedenis van de Leidse stadscultuur aan de Universiteit van Leiden is naar Magdalena genoemd, niet naar Lucretia. 

Lucretia van Merken had zich voor het toneelstuk uitgebreid gedocumenteerd, maar ze gebruikte haar ‘dichterlijke vrijheid’ om de ontmoeting van de als Spaanse bode vermomde Valdez en Moons binnen de muren van de belegerde stad te laten plaatsvinden en niet in Den Haag, zoals de legende wilde. 

Simon Vuyk heeft al eens uit de doeken gedaan dat bij Lucretia van Merken vrouwen vaak een hoofdrol spelen.[2] Dat is het geval in een ander toneelstuk van haar, in 1774 voor het eerst opgevoerd bij de heropening van de Amsterdamse Schouwburg na een grote brand. Het werd een waar kassucces. Het stuk dat de heldendaden van de watergeus Jacob Simonszoon de Ryk weergeeft, maar waarin ook een tweetal vrouwen een belangrijke rol speelt, is onlangs herspeld en bezorgd door Lotte Jensen en Tommie van Wanrooij. Het boekwerk is verschenen ter gelegenheid van de 230ste sterfdag van Lucretia van Merken. 

Ook in het toneelstuk over het Leidens Ontzet spelen vrouwen een hoofdrol. Naast Magdalena Moons treedt Elizabeth, de dochter van burgemeester Van der Werf op. De dialogen tussen deze beide vrouwen nemen een belangrijke plaats in. Dat was een probleem voor de Kamper Rederijkerskamer Van der Palm die het stuk in 1854 wilde spelen, maar die in deze tijd evenals de andere rederijkerskamers geen vrouwen als leden toeliet. De kamer liet het stuk daarom sterk inkorten.[3]  

Het voorwoord vermeldt vrij uitvoerig de reden van de inkorting. ‘De in het stuk voorkomende vrouwenrollen zijn weggelaten. De kamer kan zich niet door tooneelkunstenaressen laten bijstaan en ze wil niet vrouwenrollen door mannen laten vervullen’. Magdalena Moons en Elizabeth van der Werf kwamen in het stuk niet meer voor, wat leidt tot de verzuchting van de bewerkers: ‘Het (stuk) heeft zeer veel verlooren…en heeft bepaaldelijk zijne grootste schoonheden moeten derven door het weglaten der zoo gevoelvolle en echt vaderlandsche vrouwenkarakters’. 

Gelukkig hebben we heden ten dage gemakkelijk toegang tot een digitale versie van het volledige treurspel.[4] Maar een fraaie papieren uitgave van dit toneelstuk over een nog jaarlijks herdachte gebeurtenis van een belangrijke achttiende-eeuwse schrijfster zou zeker op haar plaats zijn. – Jan Postma 


[1] Lucretia van Merken, Het beleg der stad Leyden: treurspel (Amsterdam 1774).  

[2] Simon Vuyk, ‘Twee vrouwen over vaderland en voorzienigheid: Lucretia van Merken (1721-1789) en Margareta Geertruid van der Werken (1734-na 1796)’, Documentatieblad werkgroep Achttiende eeuw (2002) p. 33-48. 

[3] Beleg van Leyden, door Lucretia van Merken, gedrukt voor de Kamper Rederijkerskamer Van der Palm bij R. van Hulst (Kampen 1854).

[4] Uitgegeven door G.C. van Uitert, opgenomen in de Ceneton-verzameling van de Universiteit van Leiden.  

Dit bericht is geplaatst in Uncategorized. Bookmark de permalink.

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.