Voetnoot 154

Over een arts die dwazen en gekken kon genezen

dinsdag 17 maart 2020 – In 2017 ontdekten Jac Fuchs en ik dat Weyerman voor zijn tijdschriften ook teksten uit kluchtboeken overnam (lees Voetnoot 22, Voetnoot 23 en Voetnoot 28). Deze keer heb ik een onderzoek gedaan naar de herkomst van een klucht uit het tweede deel van Den Ontleeder der Gebreeken (afl. 26, 9 april 1725, p. 202-203). 

Een Sprookje by wyze van Andwoort aan St. Huyberts Devotaris.
Eertyds was ’er een Geneesheer tot Milanen, die voorgaf dat hy de Narren kon geneezen, (de Kwaadspreekendheyt zegt, dat die Doktor van zig zelve had dienen te beginnen,) en wiens Methode hier in bestont. Hy liet de Gekken moedernaakt vast binden aan een staak, en recht over end zetten in een modderige poel, die diep of ondiep was volgens de trappen van hun Kwaal, waar in zy zo lang tusschen Honger en Koude moesten verblyven, tot dat zy volkomen waaren herstelt, of volkomen waaren verergert. Onder andere was ’er een Gek, die na de vyftiende dag van zyn Empaleering verscheyde Tekens van verbetering gaf, zo dat de Poortier hem op ’t woord van een Eer van een Dwaas los liet om door ’t Huys te wandelen, doch die Knaap was geen Slaaf van zyn woord, (dat rook na de Staatkunde) want hy sprong over den Drempel, en scharrelde na de Markt van Milanen.
Een Liefhebber van de Jagt, die, ongedachtig aan het Huuwelykx-Steekgaeren van een tedere Quakkel, voor dag en voor daauw het bed verlaaten had, kwam met een Valk op de vuyst, en met Kuykendieven en Rekels verzelt, aankuyeren. Hoor eens Heer (sprak de Masteluyne Patient) ik moetje iets vraagen; daar op begon hy hem twintig malle Twyfels voor te stellen, wat dat dit, en dat, en et cetera was, en zo voorts? Den Naazaat van Nimrod beandwoorde den Zot Heuschlyk, (tusschen de Zotheyt en de Jagt is een wederzydsche zucht) en zey; Dit Beest waar op ’er ik schrylings zit is een Paerd, dat hou ik voor de Jagt, en die Vogel die ik op de vuyst heb is een gekapte Valk die die Quakkels, Patryzen, en nu en dan mee wel een Haas opsnapt, en die viervoetige Lacqueyen zyn Patryshonden, die ’t Wild opdoen, gelyk als de Koppelaars, en Partisans. Dat is wel tot dus ver (sprak de Gek) maar hoe zwaar weegen die Vogels wel in prys, die de Valk jaarlykx vrybuyt? Misschien veertig of vyftig Guldens repliceerde den Ander. Ja maar (vervolgde de Gek) hoe hoog loopen de Onkosten van je Kuykendieven, Valken, en Honden? Misschien vyftig maal zo veel, (andwoorde den Valkenist) want niets valt duurder als ’t Onderhoud van Paerden, Honden, en Najaden. Scheerje flukx van hier (schreeuwde de Zot) eer dat den Doktor je in ’t oog krygt; want heeft hy my tot over de Middel ingezult in zyn grasgroen Kervelbad, om een Handvol Quakkel-Malligheyt, hy zal ’er uw tot de tanden toe in onderdompelen, om St. Huyberts Raazerny.

De lering die we uit dit verhaal kunnen trekken is overduidelijk: iedereen die zijn geld uitgeeft aan jagen en de valkenjacht is een dwaas.

Het verhaal is een mooi voorbeeld van een klucht. Ik wilde graag weten hoe Weyerman aan deze vertelling was gekomen. Geruime tijd heb ik op internet gezocht met Franse en Engelse zoekwoorden, maar dat leverde niets op. Uiteindelijk typte ik ‘Milaan’, ‘geneesheer’, ‘dwazen’ en ‘jacht’ in en kwam uit bij een moderne uitgave: Het leven en de fabels van Esopus (Hilversum 2016). Deze treffer zorgde voor de nodige informatie.

Het verhaal is al te vinden in de incunabel Dye hystorien ende fabulen van Esopus (Antwerpen, Gheraert Leeu, 1485). Hierin staan 164 fabels en anekdotes, verdeeld over acht ‘boeken’. Het verhaal over de arts uit Milaan staat in het achtste boek. Het is geen fabel van Esopus, maar een klucht ontleend aan Gianfrancesco Poggio Bracciolini (1380-1459), beter bekend onder de naam Poggio de Florentijn. Zijn Liber facetiarum verscheen al in 1470 in het Latijn en is de oudste gedrukte kluchtverzameling. Het verhaal is oorspronkelijk getiteld: ‘De medico qui dementes et insanos curabat’.

Kent Weyerman het werk van Poggio? Mogelijk, maar ik denk dat Weyerman op een andere manier aan dit verhaal is gekomen. In 1720 verscheen bij de Amsterdamse boekverkoper Pierre Humbert Poggiana, ou la vie, le caractère, les sentences, et les bons mots de Pogge Florentin (Amsterdam, 2 dln.). Dit werk wordt uitvoerig besproken in de Maendelyke uittreksels, of Boekzael der geleerde werelt (Amsterdam, september en november 1720).^[1] In de novemberaflevering worden enkele facetiae naverteld, waaronder het verhaal over de geneesheer uit Milaan (p. 535-536). Van Weyerman weten we dat hij de Maendelyke uittreksels las en hij heeft dus aan deze boekbespreking genoeg gehad om zijn versie in Den Ontleeder der Gebreeken te kunnen schrijven.In een volgende voetnoot zal ik nog een klucht van Poggio bespreken. – Jan Bruggeman

^[1] Maendelyke uittreksels, of Boekzael der geleerden werelt (september 1720), p. 266-294 en (november 1720), p. 527-540. Elly Groenenboom-Draai wees in haar proefschrift De Rotterdamse Woelreus (1994, p. 365) al op deze boekbespreking in verband met aflevering 53 van De Rotterdamsche Hermes.