Drukgeschiedenis
Van de bekende liedjesbundel Het vrolyk gezelschap der negen zang-godinnen van Jan van Elsland (1671?-1736) kennen we twee reeksen uitgaven:
(1) een reeks onder naam van J.v.E. (1717)[1] c.q. Jan van Elsland (1723, 1730, 1738), alle uitgegeven bij de firma Van Hulkenroy in Haarlem. De laatste drie als resp. 2e, 3e en 4e druk. Dat impliceert dat die van 1717 de eerste druk zou zijn. Alle hebben ‘Gezangen of’ in de titel en bij de liedjes de muzieknotatie.
(2) een reeks onmiskenbare nadrukken uit 1713 (Amsterdam, Jacobus van Egmont), 1723 (Zwolle, Rampen & Clement), 1724 (Van Egmont), 1734 (Wed. van Egmont), 1741 (Amsterdam, Gysbert de Groot Keur) en 17xx (Erven van Egmont). Deze worden gepresenteerd als resp. 2e (1713), 4e (1723), 5e (1724), 6e (1734), 7e (1741) en 8e druk (17xx).[2] In deze nadrukken ontbreekt zowel het ‘Gezangen of’ in de titel als de muzieknotatie.
Is de Van Hulkenroy-druk uit 1717 de eerste uitgave of de nadruk (!) van Van Egmont uit 1713?
Afgezien van het opvallende feit dat de nadrukkers hun eigen herdrukkennummering hanteren, die losstaat van die van de firma Van Hulkenroy, is het intrigerend dat de eerste nadrukker, Jacobus van Egmont, zijn uitgave van 1713 als 2e druk kwalificeert. Dat suggereert een druk van vóór 1713, waarvan dan geen enkel exemplaar overgeleverd is, terwijl bovendien de firma Van Hulkenroy suggereert het werk voor het eerst in 1717 te hebben uitgegeven.
Vraag is dus: was er een 1e druk vóór 1713? In de jaren 1710-1713 gaf de Wed. van Hulkenroy een nadruk uit van de door Van Egmont uitgegeven Amsterdamsche Merkurius van Jan van Gijsen.[3] Daarin verving zij de advertenties van Van Egmont aan het eind van de afleveringen door advertenties van haar eigen bedrijf. Zo plaatste zij in nummer 10 van de tweede Merkurius-jaargang de volgende advertentie:
Te Haarlem, by de Wed: Hermanus van Hulkenroy, is Gedrukt en reets te bekomen Het Vrolyk Gezelschap der negen Zanggodinnen, kweelende en speelende, op zeer aangenaame uitgezochte Muzikaale Toonen, verscheidene Zangstoffen; door Elias Vlannandt. in Octavo. nooit voor deezen in ’t licht geweest.
Van Hulkenroy dateerde de Merkurius-afleveringen niet, maar in de Van Egmont-uitgave is deze aflevering gedateerd op 16 november 1711. Dezelfde advertentie plaatste zij ook in ‘haar’ nummer 12 (30 november 1711), nu met de prijs erbij: 4 stuivers. Hier hebben we dus de Negen zanggodinnen vóór 1713. En die rare auteursnaam is makkelijk te herleiden tot een anagram van Ian van Elslandt (of Elstland). Eerder had hij een blijspel gepubliceerd, Het lotery leeven (Haarlem, Izaak van der Vinne, 1710), onder een nog herkenbaarder anagram: J. V. Landsle.
Overigens wijst de prijs die in de tweede advertentie wordt genoemd erop dat deze 1711-uitgave nog zonder muzieknotatie verscheen. In de 3e Van Hulkenroy-druk (1730), mét muziek, staat namelijk vermeld: ‘Deeze Gezangen zyn, zonder Muzyk voor 4 stuyvers het stuk, mede te bekomen’. Dat de firma Van Hulkenroy haar uitgave van 1717 presenteerde als ogenschijnlijk de eerste druk, zal te maken hebben gehad met het feit dat het de eerste druk mét muzieknotatie was. Blijft onverlet, dat die 1711-uitgave onvindbaar is.
Het auteurschap
Nog altijd staat Jan van Gijsen hier en daar ten onrechte aangewezen als auteur, ondanks de doctoraalscriptie van Ulrike Weinreich uit 2009.[4] Zo schrijft de online catalogus van de Koninklijke Bibliotheek drie Van Egmont-drukken (1713, 1724, ongedateerde 8e druk) toe aan Van Gijsen.
Dat hebben we te danken aan de Universiteitsbibliotheek Leiden, die deze edities op zijn naam zet, mogelijk omdat die (alle drie?) daar meegebonden zijn in convoluten met werk van Van Gijsen. (In de Leidse digitale catalogus kwam in januari 2022 alleen de 1713-editie boven water, gesteld op Van Gijsens naam.) Bovendien wil het ongeluk dat juist de Leidse exemplaren gedigitaliseerd zijn, met Van Gijsens naam erbij. Ik zou zeggen: vertrouw in dit geval op de STCN, waar alle edities, inclusief die van de UBL, volkomen terecht op naam van Van Elsland staan. – Anna de Haas
[1] Afgebeeld in deze bijdrage: de titelplaat van de Van Hulkenroy-druk uit 1717.
[2] In 2021 trof ik in Worldcat nog een 3e druk uit 1716 aan, maar die liet zich niet meer terugvinden. Helaas bepaalt mijn notitie zich tot deze kale gegevens. Maar als dit klopt, dan betekent dat, dat er zelfs twee nadrukken verschenen vóór de 1717-uitgave van Van Hulkenroy. De 6e druk (1734), ook gedrukt bij Van Egmont, staat niet in de STCN. Een exemplaar bevindt zich in de Universiteitsbibliotheek Gent.
[3] De Van Hulkenroy-nadrukken van Van Gijsens Merkurius bevinden zich in de bibliotheek van het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis, Amsterdam.
[4] Ulrike Weinreich, Gezangen of het vrolyk gezelschap der negen zanggodinnen. The songs of Jan van Elsland (MA thesis, Universiteit van Utrecht, 2009, online), vooral par. 3, ‘Printing history’, en par. 5.3.1, ‘Question of authorship’.