dinsdag 26 september 2023 – Oss en de Meierij van Den Bosch stonden er in de late achttiende en het begin van de negentiende eeuw lelijk op, zoals we al zagen in teksten van Jacob Eduard de Witte. Op vrijdag 20 oktober 1809 verplaatste dominee-dichter Jan Scharp zijn Rotterdamse gehoor naar de Meierij van Den Bosch en hij doopte die streek weinig verheffend ‘Knoetrica’. Was dat verwant aan het courante ‘Mofrika’, zoals Duitsland wel genoemd werd? Bij zijn derde optreden in het door hem gepresideerde Rotterdamse genootschap Verscheidenheid en Overeenstemming deed hij verslag van de derde etappe van het speelreisje dat hij eerder dat jaar had ondernomen.
Scharp genoot landelijke faam vanwege zijn luidruchtige ondersteuning (‘in verzen’) van de stadhouder en diens familie. Na de Pruisische inval in 1787 had hij van zijn trouw aan Oranje geen geheim gemaakt en in de herstelling van Willem V had hij de hand van God gezien. Toen de Bataafse Revolutie uitbrak, verliet hij Rotterdam en vestigde zich in 1797 (in ballingschap) in Ost-Friesland. Daar bleef hij naar eigen zeggen vijf jaar. Zo rond 1802 keerde hij terug naar Rotterdam; de koorts van de revolutie was blijkbaar geweken. Dat neemt niet weg dat Scharp in 1809 een duidelijk anti-revolutionair, conservatief profiel had.
Half juni 1809 vertrok Scharp van huis, vergezeld van zijn tweede echtgenote, zijn dochter en een nichtje. Hij wilde onderweg aansterken en het nichtje afleveren in Kaldenkirchen, net over de grens bij Venlo. Het gezelschap veroorloofde zich flinke omreizen – op 19 juni ging het richting Meierij en Oss – en Scharp hield goed bij wat hem onderweg trof. Of hij toen al met de gedachte speelde om er te zijner tijd in Rotterdam verslag van te doen, is niet duidelijk. Zeker is wel dat hij later zijn aantekeningen transformeerde tot een reeks voordrachten, om de veertien dagen. De teksten van die voordrachten zijn opgenomen in twee boekbanden en worden bewaard in het Rotterdams stadsarchief. Dankzij de retorische interventies in de overgeleverde tekst horen we Scharp als het ware spreken, op een wat luimige manier.
Die boekdelen van Scharp zijn in het verleden al wel geraadpleegd. In enkele Rotterdamse en Bossche lokaal-historische bladen zijn stukjes van Scharp overgenomen en becommentarieerd. Aanleiding om Scharp op deze site weer ter sprake te brengen is te vinden in de publicatie van een boek van Cees Huisman: Op reis met Ds. Jan Scharp 1756-1828. Achttien voordrachten over zijn ‘speelreisje’ in 1809, waarin hij aan de hand van de voordrachten de reizende dominee op de voet volgt en diens indrukken weergeeft. Huisman, historicus en emeritus-predikant, is niet de eerste de beste: met zijn proefschrift Neerlands Israel (1983) tekende hij voor een klassieker. Zijn boek over Scharp is (echter? juist?) een bijzonder en merkwaardig boek: het verraadt de ontspanning en eigenzinnigheid van de geleerde die niets meer hoeft te bewijzen. Zo kiest hij ervoor om het levensverhaal van Scharp in de eerste persoon enkelvoud na te vertellen en besluit hij zijn boek met knooppuntkaarten, die het de lezer mogelijk maken om de reizen van Scharp met de fiets over te doen. Ik aarzel daarbij tussen verwondering en bevreemding.
Al dagen voor het betreden van de Meierij duidt Scharp de streek aan als ‘Knoetrica’. Volgens Scharp zijn knoeten lompe lui, grove kerels en dat is dan ook wat hij na 19 juni aantreft. Het gebrek aan beschaving viert er hoogtij: het is er vies en alom bijgeloof en religiehaat. De roomsen spelen er ‘à la revenge’, zij behandelen de protestanten nu zoals zij voordien door de protestanten behandeld zijn. Over de gereformeerde minderheid heeft Scharp evenmin goed nieuws.
Valt er ook nog iets mee? Ja, het eten is er goed en zowel bij katholieken als protestanten zijn er enkele redelijke mensen. Dat zal zeker hebben gegolden voor Scharps neven Buschman. Een van de neven was ambtgenoot, dominee Isaäc Buschman, gedurende ruim veertig jaar predikant van Oss-Heesch.
Oss keek terug op een geschiedenis van branden en plundering. Ook een deel van de kerk was getroffen. Over de Grote Kerk van Oss noteert Scharp dat die nu in het bezit van de katholieken is, maar dat die zo aardig (‘inschikkelijk’) waren geweest om de predikant de pastorie met fraaie tuin te gunnen. Bij de bezichtiging van die Grote Kerk viel vanzelfsprekend de slechte smaak van roomsen op: de kapellen en de bij-altaren waren ‘bespottelijk opgeschikt en versierd met poppen’. Aan de wansmakelijke opstelling van ‘poppen’ zou Scharp zich ook in andere katholieke kerken ergeren. Ben benieuwd of hij bekend was met de reisverslagen van de Ravensteinse dominee Stephanus Hanewinckel, die rond de eeuwwisseling mopperend, mokkend en scherp observerend door de Meierij trok.
De nieuwe gereformeerde kerk was een voormalige paardenstal, armzaligheid troef, de bijbels hingen los in hun banden. Bij zijn beoordeling van dit nieuwe kerkje maakte hij gewag van roomse plagerijen.
Terloops maakt Scharp melding van de reputatie van Oss: als het paradijs van de beksnijders. Wie in Oss over straat ging zonder japen in zijn gezicht, telde niet mee. In de Meierij noemde men door messen veroorzaakte littekens ‘het wapen van Oss’. Voor vreemdelingen was het intussen dankzij strenge resoluties een stuk veiliger in Oss, maar hij drukte zijn Rotterdams gehoor niettemin op het hart om kermissen en herbergen te mijden. De geest van Rotgans’ Boerekermis waaide een eeuw later nog onbekommerd in de voordrachten van Scharp.
Scharp bezocht behalve familie ook nog een departementaal schooltje. Alleen al het bestaan van zo’n schooltje liet zien dat in het begin van de negentiende eeuw de Verlichting in Oss voorzichtig haar intrede deed. Met genoegen moet de dominee dat hebben waargenomen, al bleef hij zijn gehoor vooral voorhouden dat het in de Meierij en in Oss niet pluis was, dat je als het even kon ‘Knoetrica’ moest mijden. – Peter Altena
¶ Cees Huisman, Op reis met Ds. Jan Scharp 1756-1828. Achttien voordrachten over zijn ‘speelreisje’ in 1809 (Apeldoorn, HisTheo 2023), 157 p., € 20,-
RSS - berichten