De donkere nadagen van de Verlichting

J.H. Füssli: Die drei Hexen, 1783

woensdag 17 oktober 2012 – Wie een dezer dagen in de buurt van Frankfurt komt, moet beslist een bezoek brengen aan het Städelmuseum.

Daar is zojuist de tentoonstelling Schwarze Romantik geopend: 200 schilderijen, beelden, grafisch werk, foto’s en films laten zien hoe de donkere nadagen van de Verlichting door kunstenaars werden verbeeld. Die nadagen begonnen in de 18e eeuw, met schilders als Johan Heinrich Fussli en Francisco de Goya, en duurden tot ver in de 20ste eeuw.

Een van de indrukwekkende schilderijen is De drie heksen, van Fussli. (Weer eens iets anders dan spoken en demonen, die hij zo vaak op het doek vastlegde). Wellicht was de aanleiding om de heksen te schilderen gelegen in de spraakmakende terechtstelling van Anna Goldin, in het Zwitserse Glarus (1782). Zij heeft de twijfelachtige eer om als laatste heks van Europa de geschiedboekjes te zijn ingegaan.

Anna Goldin had in Glarus 17 jaar gewerkt als dienstmeid voor de arts-magistraat Johann Jakob Tschudi. Toen er in de melk van een van zijn dochtertjes naalden waren gevonden, werd de meid ontslagen. Daarmee was haar lot nog niet helemaal bezegeld. Want het dochterje ging ook nog eens overgeven en kreeg krampjes. Hekserij, zo meende Tschudi en de achtervolging werd ingezet. Eenmaal gevangen bleek de meid het kind te kunnen genezen. Dat was een extra bewijs voor haar samenspannen met de duivel. Tijdens martelingen bekende ze haar pact met de duivel, in haar geval vermomd als een zwarte hond (bron: wikipedia).

De courantier van de Middelburgse courant (18-1-1783) spreekt schande van zoveel onkunde en bijgeloof:

VAN DEN NEDER-RHYN, den 4 January. Zoude men gelooven, dat in deze Eeuw, zoo menigmaal de verlichte, de Philosophische Eeuw genoemd, en zelfs nog in het afgeloopen Jaar, in eene plaats, der Gereformeerde Religie toegedaan, een Vrouwspersoon, om Tovery gevangen, gepynigd, en naderhand onder den naam van een vergifmengster (dewyl men vreesde uitgelachen te zullen worden indien men ze als een Toveres liet verbranden) met het Zwaard ter dood gebragt is? Dit is echter in het Gereformeerd gedeelte van het Vlek Glarus in Zwitserland gebeurd met eene Anna Goldin.

Zy wierd door een agtjaarig Meisje, dat volgens zeggen der lieden naalden en spelden uit den Mond loosde, beschuldigd haar betoverd te hebben. Een Doctor en de Stads-Pfarheer wierden by het Meisje geroepen, en verklaarden, dat de zaak onmogelyk op eene natuurlyke wyze kon toegaan, maar dat de Duivel onfeilbaar int spel moest zyn. Anna Goldin wierd hierop, als eene Toveres, in hegtenis genomen, en (schoon het Kind niet met haar geconfronteerd wierd, en nimmer gerichtelyk verhoord is) op haare ontkenning op de Pynbank gelegd, waarop zy bekende.

Een tweede Persoon, van wie zy zeide, een stuk Suikergebak gekregen te hebben, waarmede zy het Kind al die naalden, yzerdraad, spykers enz., in ’t lyf getoverd had, wierd ook gevangen gezet, en verhing zig in de gevangenis.

Eindelyk wierd het voorgemelde Vrouwspersoon den 17 Juny des voorleden Jaars gerechtlyk ter dood veroordeeld welk Vonnis ook letterlyk aan haar wierd voltrokken, vermeerderende zy dus het getal der ongelukkige Slagtoffers van Onkunde en Bygeloof. Men heeft niet eens gedacht, om een onderzoek te doen, of ’er achter de voorgewende zaak eenig bedrog heeft gestooken.

¶ Schwarze Romantik. Von Goya bis Max Ernst is tot 20 januari 2013 te zien in het Städel Museum te Frankfurt. Daarna reist de expositie door naar Musée d’Orsay in Paris (van 4 maart tot 9 juni 2013). De catalogus kost € 45 (klik hier).
¶ Over de laatste heks van Europa, zie het artikel van Paula Schwerdtfeger en de info van het Anna Göldi Museum.

Dit bericht is geplaatst in Uncategorized. Bookmark de permalink.