De achttiende eeuw in het voorbijgaan (46)
zaterdag 22 maart 2014 – Zeeuws Vlaanderen had ik al heel lang niet meer bezocht, terwijl de verbinding ermee toch best mee blijkt te vallen: er gaat een bus vanaf station Goes naar het busstation aan de zuidkant van de Westerscheldetunnel. En daar zijn goede overstapmogelijkheden. Zo bereikte ik enkele weken geleden zonder veel moeite Sas van Gent.
In de zestiende eeuw kwam het water in Zeeuws Vlaanderen veel verder het land in dan nu. Wat nu Sas van Gent is, lag toen aan een dijk. De stad Gent kreeg in het midden van die eeuw eerst toestemming van Keizer Karel om een vaart naar Sas van Gent te graven en enkele jaren later om er sluizen aan te leggen. In de loop der jaren werd de plaats gefortificeerd. Maar niet voldoende. Want in 1644 veroverden de Zeven Provinciën Sas van Gent. Daarna werden er nog grootschaliger verdedigingswerken aangelegd. In 1744 werd de stad door de Fransen ingenomen, na zes dagen van zware beschietingen.
Net nog zeventiende-eeuws, maar het vermelden waard, is de getijdemolen die in de vestingwerken ingebouwd was. Het is een watermolen die werkte op de verschillen in waterhoogte, die het gevolg waren van de getijden. Er was immers een directe verbinding met open water.
Van de vestingwerken zijn verder nog een bastion en een gangenstelsel over. Het kanaal loopt al lang niet meer dóór de stad maar eromheen. Dat is wel zo prettig want er varen met regelmaat grote zeeschepen door.
Sas van Gent is een rustig stadje, met een aantal huizen die oud ogen en vaak een Vlaamse uitstraling hebben. Maar de oorlogen hebben hun tol geëist. Achttiende-eeuwse bouwwerken zijn er nauwelijks aan te wijzen, ook al heeft een actieve historische vereniging overal bordjes aangebracht met de huisnamen uit de periode 1600-1800.
Op één huis was het jaartal 1703 geschilderd, en de namen ‘de drij passagiers’ en ‘den reijsenden man’. Al wekken zulke namen mijn achterdocht, de zijmuren lijken ouder te zijn dan 1703. De voorgevel zou er dus best wel eens in dat jaar tegenaan gezet kunnen zijn.
Van Sas van Gent gaat er elk uur een bus naar Overslag. Overslag? Jawel. Ik geef toe, ik had er tot dit jaar niet van gehoord, maar het dorpje heeft iets bijzonders. In 1843 werd de Nederlandse grens gemarkeerd met gietijzeren grenspalen. In Overslag staat de zuidelijkste Zeeuwse grenspaal, en staan de twee grenspalen die het dichtst bij elkaar staan.
Maar wie deze foto goed bekijkt ziet nog een derde grenspaal. Die grenspaal markeert niet de grens tussen Nederland en België, maar tussen de Republiek en Oostenrijk (de Spaanse Nederlanden waren bij de Vrede van Utrecht aan Oostenrijk overgedragen). In 1768 werd een veertien jaar oud conflict tussen de beide landen over de grens bij Overslag opgelost, en werden er 14 grenspalen geplaatst. In Overslag staan er nog zes, waarvan ik er vier gezien heb.
Eén paal is zoek, zeven andere staan elders in de regio. Aan de Nederlandse zijde staat de Nederlandse leeuw met de tekst Haar Hoog Mogende (op de foto klikken om de grenspaal in zijn geheel te zien) …..
….. en aan de andere de tweekoppige adelaar met de tekst Oostenryk.
De naam Overslag heeft een voor de hand liggende herkomst. In vroeger tijden eindigden er een vaart uit het noorden en een uit het zuiden. Er was verschil in waterpeil. Er hoefde geen sluis te worden aangelegd omdat de goederen er werden overgeslagen.
Veel overduidelijke achttiende eeuw heb ik in deze regio niet gezien. Deze muurankers in Zuiddorpe lijken er echter al wat langer dan vandaag in te zitten.
Axel ligt fraai. Het doet aan de Zuidkant nog aan een omgrachte vesting denken. De molen (uit 1750: het jaartal staat op een steen boven de ingang) op de resten van een bolwerk is er veel beter aan toe dan die in Sas van Gent. Maar veel historie is er verder niet.
Gelukkig trof ik ten noorden van Axel een schuur waarvan de foto hopelijk goed maakt dat het gedroomde plaatje van een kapitale achttiende-eeuwse Zeeuwse boerderij er niet meer gaat komen. — JF