donderdag 20 oktober 2022 – Franciscus Lievens Kersteman was, ‘in tegenstelling tot zijn vriend Jacob Campo Weyerman, geen sterke, persoonlijkheid. Weyerman was onverzoenlijk en dwingend van karakter, iemand die lak had aan alles en iedereen, Kersteman was veeleer een milde bonvivant die niet kon nalaten toe te geven aan zijn neiging tot gemakkelijke succesjes bij willige weduwen en andere goedgelovigen’.^[1]

Ik citeer hier de hedendaagse schrijver Thomése, uit een artikel in de NRC, 30 jaar geleden. Hij verbaast zich in dit artikel over de vele ‘onfatsoenlijke types’ die hun carrière – dankzij hun oplichterijen en de goedgelovigheid van hun medemens – tot grote hoogte zagen stijgen. Hij noemt behalve ‘mooiprater Casanova, de gebedsgenezer Cagliostro en de Corsicaanse nepkoning Theodore de Neuhoff’ ook John Law, een ontsnapte gevangene uit de Londense Tower die het zelfs heeft gebracht tot minister aan het Franse hof. 

Schurken waren het. Hun levensbeschrijvingen laten zich lezen als picareske romans. Weyerman hoort zeker in dat rijtje thuis, maar ook Kersteman. Diens autobiografie uit 1792, geschreven vlak voor zijn overlijden in 1793, is een aaneenschakeling van morele witwasuitspraken. Een soort apologie, alsof hij op de drempel van het hiernamaals zijn blazoen wilde opschonen om de hemelpoort te mogen passeren. Tegelijkertijd was Kerstemans autobiografie een vehikel waarmee hij, volledig aan lager wal geraakt, zijn financiële situatie wilde opvijzelen.

zaterdag 8 oktober 2022 – Op 12 juni 1798 kwam er een einde aan het radicale regime dat enkele maanden eerder in de Bataafse Republiek aan de macht was gekomen. Onder leiding van het Uitvoerend Bewind, bestaande uit onder anderen de directeurs Pieter Vreede, Wybo Fijnje en Stephanus van Langen, was de eerste Nederlandse grondwet tot stand gekomen. Op 23 april was deze na een grondwetreferendum goedgekeurd door de Bataafse bevolking, en op 4 mei was zij in werking getreden. 

De weg naar de grondwet was echter gepaard gegaan met een reeks revolutionaire maatregelen die het land in rep en roer hadden gebracht. Gematigde parlementsleden waren gevangen gezet, ambtenaren waren ontslagen en burgers van wie men slechts maar vermoedde dat zij niet volledig sympathiseerden met de nieuwe orde van zaken, werden pardoes het stemrecht ontnomen. Het is dus niet verbazingwekkend dat het radicale bewind de nodige vijanden had gemaakt.

Met hulp van de Franse regering pleegden de ministers Alexander Gogel en Jacobus Spoors en generaal H.W. Daendels de genoemde staatsgreep van 12 juni. De hydra was verslagen, het schrikbewind was tot een einde gekomen en de revolutie werd in een rustiger vaarwater geloodst. Het radicale drietal Van Langen, Fijnje en Vreede zou in het najaar van 1798 echter nog een laatste, onwaarschijnlijke slachtoffer maken: de cipiersknecht van de Haagse Voorpoort.

woensdag 28 september 2022 – In het weekblad Den Echo des Weerelds staat een interessante tekst, getiteld: ‘Des Echos aanspraak aan de Dood’.^[1] De Dood wordt hierin niet afgeschilderd als een verschrikkelijk monster, maar wordt aangesproken met: ‘O ghy veylig Eynde onzer Ween!’.

Vroeger was de Dood een vloek, maar na de zondeval, waarbij de eerste mensen uit het Paradijs verjaagd werden, is de Dood veranderd van een straf in een ondersteuning:

[…] ghy zyt een Balsem en een Hulpmiddel geworden aan den Mensch, want door uw geniet den Mensch de eertyds verbeurde Gelukzaligheyt, en door uw Bemiddeling kan hy die nooit meer verliezen.^[2]

De Dood schenkt ons ‘een weezendlyk Goed’ en wordt de ‘beste zo wel als zekerste Zaak hier op Aarde’ genoemd.

De tekst van Weyerman is gedeeltelijk in proza en poëzie. Ik vroeg me af of Weyerman hiervoor een buitenlandse tekst als uitgangspunt had genomen. Na enig zoeken kwam ik erachter dat Weyerman een bewerking gemaakt heeft van het gedicht ‘On Death’ uit de bundel Poems (1686) van Anne Killigrew (zie haar zelfportret hierboven).^[3] Het gedicht ‘On Death’ telt 34 versregels. Weyerman heeft daarvan zes versregels omgezet in poëzie en de rest in proza.

Uitnodiging

Wees welkom op zaterdag 24 september a.s.: vergadering Stichting Jacob Campo Weyerman in Stedelijk Museum Breda, Boschstraat 22. 

Het programma ziet er als volgt uit:

¶ 12.45 – 13.15 uur: inloop/ontvangst met koffie/thee
¶ 13.15 – 14.15 uur: twee voordrachten:

Rietje van Vliet spreekt over F.L. Kersteman en Breda. Kersteman schreef niet alleen over befaamde inwoners van Breda zoals Maria van Antwerpen (De Bredasche Heldinne) en Jacob Campo Weyerman, maar hij zat er ook in het gevang. Maria van Antwerpen is net als Weyerman in Breda afgebeeld in de Blind Walls Gallery.

Jos Wassink, schrijver van Dagelijks leven in ‘ontugt’. Prostitutie in de vestingstad ’s-Hertogenbosch 1629-1795, zal ons meer vertellen over prostitutie in vestingsteden als Den Bosch en Breda.

¶ Vanaf 14.30 uur is er gelegenheid om – onder begeleiding of zelfstandig – de collectie van het museum te bekijken. Vergeet u dan niet om uw Museumkaart mee te nemen!

¶ Vanaf 15.30 uur wandelen we door de stad, waarbij Frans Wetzels onze gids is.

Een twintigtal belangstellenden heeft zich al aangemeld, maar aarzel niet om te komen. Wees wel zo goed u vooraf aan te melden: post@weyerman.nl

Nieuw boek

maandag 5 september 2022 – Binnenkort verschijnt bij Garnier in Parijs het boek Abraham Trembley et autres précepteurs suisses en Hollande. Correspondances (1733-1801), geschreven door Kees van Strien.

Het gaat over Franstalige Zwitserse huisonderwijzers die in de achttiende eeuw zeer gezocht waren voor de opvoeding van jongens uit hogere kringen in de Republiek, waar Frans de voertaal was.

Deze ‘gouverneurs’ woonden in bij de familie en waren vaak aangenomen voor een beperkt aantal jaren, zodat ze regelmatig van baan wisselden. Niet iedereen was geschikt om te werken met jonge kinderen, maar er was ook vraag naar studiebegeleiders aan de universiteit of als reisleider om een afgestudeerde langdurig te vergezellen in het buitenland.

Na een algemene inleiding volgt een bloemlezing van nooit eerder uitgegeven brieven geschreven door deze gouverneurs aan de ouders of andere familieleden van hun leerlingen. Ook van de ouders aan hun ‘plaatsvervanger’ en in mindere mate van de leerlingen zelf. Via deze teksten volgen we de gouverneur in Holland van zijn aanstelling tot zijn vertrek. Ofwel met een nieuw contract in Holland of na gedane arbeid terug naar Zwitserland. In beide gevallen bleef er vaak een nauwe en hartelijke band tussen leerling en leermeester.

¶ De uitgever heeft nog niets over deze uitgave vermeld op de website. Kijk daarom hier naar het Inkijkexemplaar en gebruik evt. het Bestelformulier Garnier.

De Egyptische prinses in de Leidsche rariteitenkamer

woensdag 31 augustus 2022 – Egyptische mummies spraken zeer tot de verbeelding van Weyerman. Hij gebruikte ze soms in zijn beschrijvingen van wat oudere vrouwen. In een fragment uit Den Echo des Weerelds wordt over een bepaalde dame gezegd ‘[…] dat haar Licghaam allengs verdorde tot een Egyptische Mumie van Memphis […]’.^[1]

dinsdag 30 augustus 2022 – In de brievenbus van de Stichting belandde een bericht van Hutchinson Scott Auctioneers Embsay Mills in North Yorkshire. Een aan de penseel van Weyerman toegekend (tot op heden onbekend) schilderij, lotnr 643, gaat binnenkort onder de hamer.

Kijkdagen tot en met 5 september, geschatte opbrengst 4.000-6.000 Britse ponden.

ATTRIBUTED TO JACOB CAMPO WEYERMAN 1677–1747. A LATE 17TH CENTURY DUTCH STILL LIFE OIL ON CANVAS A vase of roses with kneeling cherub style vase, fruit and butterfly – signed Campovivo pinxit – moulded gilt frame.

De signatuur Campovivo maakt de toeschrijving aan Weyerman zeer aannemelijk. Ook voor wie het schilderij niet kopen wil, is er een aantrekkelijke afbeelding van voorhanden.

Pietro della Valle (1586-1652)

donderdag 25 augustus 2022 – Door de toenemende contacten met verre en exotische landen legden in Nederland vooral particulieren uit de burgerij in de 16e, 17e en 18e eeuw collecties aan van zeldzame voorwerpen in rariteitenkabinetten. Een Egyptische mummie mocht daarin niet ontbreken.

Maar door de grote vraag naar het geneesmiddel mummie, waarvoor vele mummies vermalen werden, was het lastig om aan een compleet exemplaar te komen. De enige oplossing was om zelf naar Egypte te reizen om daar een mummie op te graven.

In deze aflevering komt een passage uit Weyermans Historie des pausdoms ter sprake over een reiziger die naar Egypte ging om gave mummies te verwerven.

Over mûmiyâ, mumia of mummie

donderdag 11 augustus 2022 – De creatieve en satirische beeldspraak die Weyerman in zijn werk gebruikt, laat zien hoe hij over een bepaald persoon of situatie dacht. Het voorwerp van zijn spot komt er in de regel niet al te best vanaf. Sommige personages vergelijkt hij met mummies, zoals in een aflevering van Den Ontleeder der Gebreeken: 

Recht tegen over den Kappelaan zat een Heer die in zyn Mantel was gezwachelt, gelyk een Egyptenaars Mumie […].^[1]

In Den Echo des Weerelds vertelt hij hoe een dame al haar bekoorlijkheden verliest en zodanig aftakelt ‘[…] dat haar Licghaam allengs verdorde tot een Egyptische Mumie van Memphis […]’.^[2] Bij zijn publiek was die persoon natuurlijk bekend. 

Weyerman neemt niet alleen personen op de hak, maar bekritiseert ook misstanden in de maatschappij. In een aflevering van Den Ontleeder der Gebreeken bespot hij kwakzalvers die allerlei nepmedicijnen voorschrijven:

Den Ontleeder bestudeerde die kruydige Societyt, die alle loontrekkende Klokkeluyders der Sterffelykheyt waaren, en die hun Tydgenooten uytroeyden door onvergeeflyke Hulpmiddelen. 
Zommige Krankken, wierden in dat Magazyn behandelt als Ezels, en stikten aan Distels, aan Barnnetels, en aan uytgeteerde Heydensche Kruyden. 
Zommige Leyders wierden getrakteert als Menscheneeters, en opgevult met † Egyptisch Vleesch, en met de verdorde Spieren van de Nyldrinkers van Memphis.^[3]

Een van die zogenaamde geneesmiddelen is ‘Egyptisch Vleesch’. In de voetnoot (†) legt Weyerman uit dat het hier om ‘mummie’ gaat: ‘Mumie is het Vleesch van gebalsemde Egyptenaaren’. Ook in De Rotterdamsche Hermes lezen we over mummie en hoe een arts aan zijn patiënt ‘als of hy een menschenëter was, Mumia (gebalsemt Heidensvlees) ordonneert […]’.^[4] Het begrip mummie duidt dus niet alleen op een gebalsemd lichaam, maar ook op een medicijn.

In beide tekstfragmenten is sprake van menseneters. Wat wilde Weyerman hiermee precies zeggen?

Het uitbroeden van kuikens in Caïro (9)

woensdag 6 juli 2022 – Het uitgangspunt voor deze artikelenreeks was Weyermans satirische vergelijking van grote aantallen heiligen en wonderen met in ovens uitgebroede kuikens in Piet fopt Jan en Jan fopt Piet. De zoektocht naar Weyermans bronnen voor die vergelijking werd in de vorige aflevering afgesloten. Meer dan dertig reizigers en auteurs die dit fenomeen in hun werk noemden, kwamen voorbij. Weyerman was bekend met het werk van enkele van hen en waarschijnlijk las hij daarin over de kuikens in Caïro. Het bleek helaas niet mogelijk de enige echte bron hiervoor aan te wijzen. 

Maar het verhaal over het uitbroeden van kuikens is nog niet klaar. In deze slotaflevering gaat het om de vraag hoe het verder ging met de broedovens. 

In de negentiende eeuw wordt gestaag doorgewerkt aan de verbetering van de broedmachine, want het is intussen duidelijk wat de voordelen hiervan zijn. Kunstmatig uitbroeden van kuikens is een desideratum in vele landen.