Voetnoot 193

Was Weyerman een deïst?

dinsdag 26 januari 2021 – Stel je voor, Weyerman leeft nog en jij mag hem interviewen. Wat zou je hem dan vragen?

Sommige mensen willen alles weten over Weyermans verblijf in Engeland. Zij zullen vragen: ‘Wanneer en hoe vaak bent u in Engeland geweest? En wat heeft u allemaal gedaan, nadat u met een kwaaie kop bent weggelopen uit het atelier van Godfrey Kneller?’

Anderen zijn meer geïnteresseerd in Weyerman en zijn gezinsleven. ‘Heeft u nog contact met uw eerste zoon uit uw relatie met Catharina Snep? En hoeveel kinderen heeft u met Johanna Ernst gekregen?’

Ik zou met Weyerman willen praten over zijn gedrukte werken, maar ook over de werken waarvan we wel een titel kennen, maar waarvan wij nog nooit een exemplaar hebben gezien. Zoals het Vertoog over de Koffi&c., de Catalogus van Grieksche en Romeynsche gedenkpenningen en het tijdschrift Het Schouwburg der Hartstogten.[1]

Ik zou Weyerman ook willen vragen naar zijn vertaalwerk. ‘Welke boeken heeft u vertaald? Zitten daar ook boeken bij waarin niet vermeld staat dat u de vertaler bent?’ Een zwaarder onderwerp zou ik niet uit de weg gaan. Ik zou Weyerman willen vragen naar zijn godsbeeld en levensbeschouwing. Ik zou hem willen vragen: ‘Bent u een deïst?’

Op die laatste vraag kom ik, omdat Weyerman enkele teksten uit Characteristicks of men, manners, opinions, times van Anthony Ashley Cooper, de derde graaf van Shaftesbury (1671-1713), vertaalde en opnam in zijn tijdschriften (zie Voetnoot 167).

Voor sommigen is Shaftesbury een deïst, anderen noemen hem zelfs de propagandist van het deïsme, maar ik lees ook dat hij zichzelf geen deïst wilde noemen. Waar iedereen het wel over eens is, is dat het werk van Shaftesbury enorm belangrijk is geweest.

The literary and philosophical work, Characteristics of Men, Manners, Opinions, Times, etc., by Anthony Ashley Cooper, third Earl of Shaftesbury, grandson of Dryden’s Achitophel, was one of the most widely-read and influential books of the eighteenth century. Variously reviled and lauded in that century for its outspoken deism, the Characteristics is now important as the first thorough treatment of esthetics in English and as the manifesto of the movement to establish morality as independent of religion.[2]

Aflevering 5 van de tweede jaargang van Den Amsterdamsche Hermes begint met een wijsgerig stuk.[3] Hierin schrijft Weyerman over ‘de alwyze Maker’. De tekst eindigt met een duidelijke mening:

Diergelyke vertooningen deeden de tempelen der oude tot aan de wolken opryzen, en begunstigden de G**dienst der heidensche eeuwen. Ja wy zelf, die in eenvoudige merktekens, uit zo veel schoone deelen der aarde een G**heid konnen leezen, verkiezen liever deeze duistere plaatzen, om dat geheim Opperwezen te spellen, het welk zig voor onze zwakke oogen, als besluyert met een sluyer van wolken vertoont.[4]

De tekst is een vertaling van een fragment uit ‘The Moralists, a Philosophical Rhapsody’ in deel 2 van Shaftesbury’s Characteristicks.[5] Weyerman volgt de Engelse tekst, maar is soms concreter. Waar Shaftesbury schrijft ‘the Dens of Beasts’, heeft Weyerman het over ‘de spelonken der Wolven’. Als Shaftesbury het heeft over ‘those large Creatures’, vertaalt Weyerman dit met ‘de gedienstige kameelen’, en ‘the Objects of the place’ worden bij Weyerman ‘de voorwerpen van Lybien’.

Shaftesbury’s ideeën over religie zijn wat genuanceerder dan die van het deïsme, zo blijkt onder meer uit de Stanford encyclopedia of philosophy: ‘It seems that Shaftesbury wants to develop a religious view that is neither entirely passionate (like the fanatics he ridicules in A Letter) nor entirely rational (like the Deists he was sometimes associated with)’.[6]

Het zal nog wel wat tijd vergen om de ideeën van Shaftesbury goed te doorgronden en te bekijken welke daarvan door Weyerman zijn overgenomen. Aangezien Weyermans tekst verschijnt onder de titel ‘De aandachtige bespiegelingen van Hermes’, neem ik aan dat Weyerman instemt met de ideeën en het gedachtegoed van Shaftesbury. 

De invloed van het werk van Shaftesbury is gedurende de gehele achttiende en negentiende eeuw heel groot geweest.[7] Ook Weyerman is hier duidelijk door beïnvloed. – Jan Bruggeman


[1] Vertoog over de Koffi&c. staat in Weyermans eigen bibliografie, opgenomen in Jacob Campo Weyerman, De levens-beschryvingen der Nederlandsche konst-schilders en konst-schilderessen, dl. 4 (Dordrecht 1769), p. 468.
De Catalogus van Grieksche en Romeynsche gedenkpenningen noemt Weyerman in zijn brief aan de fiskaal van 10 juli 1739. Zie: Karel Bostoen en André Hanou (ed.), Geconfineert voor altoos. Stukken behorend bij het proces Jacob Campo Weyerman (1739). Vermeerderd met een autobiografie (Leiden 1997), p. 152.
Het Schouwburg der Hartstogten is volgens advertenties in de Leydse Courant verschenen in december 1738. Zie: Jan Bruggeman, ‘Het tijdschrift Het schouwburg der hartstogten van Jacob Campo Weyerman’, in: MedJCW 30 (2007), p. 146-148.

[2] A.O. Aldridge, ‘Shaftesbury and the Deist Manifesto’, in: Transactions of the American Philosophical Society 41, nr. 2 (1951), p. 297-382.

[3] Den Amsterdamschen Hermes, dl. 2, afl. 5 (27 oktober 1722), p. 33-38.

[4] Den Amsterdamschen Hermes, dl. 2, afl. 5 (27 oktober 1722), p. 38.

[5] Characteristicks of men, manners, opinions, times (1714), p. 383-391. Ik gebruikte de tweede, gecorrigeerde druk. De eerste druk is van 1711, de derde druk is van 1723, maar Weyermans vertaling dateert al van oktober 1722. Het werk is de gehele achttiende eeuw vele malen herdrukt.

[6] Zie: lemma ‘Lord Shaftesbury’, in: Stanford encyclopedia of philosophy, in voce. 

[7] ‘It has generally been acknowledged that the third Earl of Shaftesbury exercised an immense influence on the eighteenth century’. Citaat uit: Ernest Tuveson, ‘The Importance of Shaftesbury’, in: English Literary History 20, nr. 4 (dec. 1953), p. 267-299. Vgl. ‘He was one of the most important philosophers of his day, and exerted an enormous influence on European thought throughout the eighteenth and nineteenth centuries’. Citaat uit: lemma ‘Lord Shaftesbury’, in Stanford encyclopedia of philosophy, in voce.

Dit bericht is geplaatst in Uncategorized. Bookmark de permalink.

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.