www.weyerman.nl

dinsdag 26 september 2023 – Oss en de Meierij van Den Bosch stonden er in de late achttiende en het begin van de negentiende eeuw lelijk op, zoals we al zagen in teksten van Jacob Eduard de Witte. Op vrijdag 20 oktober 1809 verplaatste dominee-dichter Jan Scharp zijn Rotterdamse gehoor naar de Meierij van Den Bosch en hij doopte die streek weinig verheffend ‘Knoetrica’. Was dat verwant aan het courante ‘Mofrika’, zoals Duitsland wel genoemd werd? Bij zijn derde optreden in het door hem gepresideerde Rotterdamse genootschap Verscheidenheid en Overeenstemming deed hij verslag van de derde etappe van het speelreisje dat hij eerder dat jaar had ondernomen. 

Scharp genoot landelijke faam vanwege zijn luidruchtige ondersteuning (‘in verzen’) van de stadhouder en diens familie. Na de Pruisische inval in 1787 had hij van zijn trouw aan Oranje geen geheim gemaakt en in de herstelling van Willem V had hij de hand van God gezien. Toen de Bataafse Revolutie uitbrak, verliet hij Rotterdam en vestigde zich in 1797 (in ballingschap) in Ost-Friesland. Daar bleef hij naar eigen zeggen vijf jaar. Zo rond 1802 keerde hij terug naar Rotterdam; de koorts van de revolutie was blijkbaar geweken. Dat neemt niet weg dat Scharp in 1809 een duidelijk anti-revolutionair, conservatief profiel had. 

Strijd tussen ernst en boert

zaterdag 23 september 2023 – In zijn Boerekermis trakteert Rotgans zijn lezers op heel wat gesprekken, in het bijzonder tussen het ‘heerschap’, de verteller en gids, en de kermisgangers of kermiskijkers die hem desgevraagd opheldering verschaffen. Zo verzamelt de tekst een bonte reeks van stemmen, al heeft het ‘heerschap’ natuurlijk het eerste en laatste woord.

Zo vertelt een oud man de ik-figuur desgevraagd over de rederijkers die op het punt staan te gaan spelen. De man doorspekt zijn zinnen met ‘verstaje wel’, een ander is geabonneerd op ‘let wel’. De ergernis van de ik-figuur is evident en om die reden snoert hij deze sprekers de mond.

Representatie van boeren

woensdag 20 september 2023 – In Rotgans’ Boerekermis is bepaald geen sprake van een idyllische portrettering van de boerenstand. De boer is hier geen goede wilde – zou ook onbegrijpelijk vroeg zijn: Jean-Jacques Rousseau was nog niet geboren – maar ook geen pastorale halve zachte met onophoudelijk een fluit in de mond. Zijn de boeren van Rotgans daarmee ‘naar het leven getekend’? Misschien, maar heel veel informatie over het boerenleven geeft Boerekermis niet prijs. Rotgans’ boeren lijken zich niet zo gemakkelijk te voegen in de schema’s van landbouw of veeteelt. In het gezelschap duikt een veedrijvertje (r. 134) op, maar veel meer wordt niet onthuld over de dagelijkse werkzaamheden van de boeren en boerinnen.

In Boerekermis verlaten de boeren de boerderij en slaan de weg in naar het dorp. Ze wagen zich buiten hun eigen wereld en worden gezien met de ogen van het dorp, met de ogen van ‘Heerschap’. De boeren hebben wonderlijke namen en ze zijn wonderlijk gekleed. Zo hoort het dus niet! Met hun namen en kleren onderscheiden zij zich van wat gewoon is in het dorp. De vergelijking met de stad komt in het geheel niet in beeld, al moet die vergelijking door heel wat luisteraars en lezers van de tekst desondanks gemaakt zijn. 

maandag 18 september 2023 – Op 9 september jl. was het landelijke Open Monumentendag. Het leek me een goed moment voor een bezoek aan Schoonhoven. Spijt van mijn reis naar die stad heb ik niet, integendeel.

De Historische Vereniging Schoonhoven, die ook een stand in het centrum, op de Dam, had bemand, verzorgt de laatste jaren bij deze dag (en bij enkele andere gelegenheden) een kleurige publicatie van 24 pagina’s met verhalen over verdwenen en nog bestaande gebouwen en over inwoners van die plaats: de Scoenhove.

Dit jaar ging een van de bijdragen over een achttiende-eeuwse bewoner van het pand Haven 17, de wijnhandelaar Gerrit Lasonder. Na de dood van zijn vrouw begon hij een relatie met Anna Mankor. Hij deed haar een trouwbelofte, maar trok die later weer in onder druk van zijn familie, die Anna beneden zijn stand vond.

Vergelijking met Bredero 

vrijdag 15 september 2023 – De tekst van Rotgans telt 1352 versregels, ongelijk verdeeld over twee zogeheten ‘boeken’. Het eerste boek bevat 516 regels, het tweede 836. Beide boeken hebben een eigen karakter, waarbij het tweede boek naar verluidt een ‘hooger toon’ kiest. Dat lijkt dan ‘hooger’ in vergelijking met het eerste boek.

Het eerste boek presenteert zich als een epos door de overname van de aanhef van het genre (‘my lust’) en de vaste formules (‘propositio’ en ‘invocatio’), dat alles in de regels 1 tot en met 26. Al heel snel zal de lezer merken dat het hier om de spottende variant gaat, omdat de goden van wie hulp verwacht wordt, van een dorstige soort zijn. Het tweede boek herhaalt dat alles niet. Blijkbaar is de toon gezet. Maar voor wie niet heeft opgelet, is er duidelijkheid dankzij de eerste notitie in de marge: ‘Belachelyke heldenzang’.

De titelpagina*

woensdag 13 september 2023 – Belangrijkste onderdeel van de zogeheten paratekst van Boerekermis is de titelpagina. Ook het privilege behoort daartoe, waarover eerder al iets gezegd is. Nu alle aandacht voor de titelpagina.

Op de titelpagina van de Poëzy-bundel van 1715 staat de voornaam van de auteur voluit genoemd, bij Boerekermis is er van de voornaam alleen een initiaal. In 1708 leefde Rotgans nog, vermoedelijk voerde hij welbewust de regie over de presentatie van zijn werk. 

In het jaar van Rotgans’ overlijden verscheen de tweede druk van zijn Willem III-epos en op de titelpagina heette de schrijver L. Rotgans. Of Rotgans daar nog de hand in had? Op de titelpagina van die tweede druk staat dat die ‘door den Dichter naaukeurig overzien en beschaaft’ is. Mag in die aanduiding ‘den Dichter’ afstand worden gelezen, dus niet ‘door my’ gecorrigeerd? Rotgans overleed in november 1710, goede kans dat Rotgans in dat jaar zijn invloed kon laten gelden. 

Dat was in 1715, zeven jaar later, wel anders. Rotgans was al jaren dood en had weinig te zeggen over de manier waarop zijn naam op de titelpagina terecht kwam. Anderen, Salengre junior en vooral François Halma, beslisten voor hem: Lukas Rotgans. Mag er in de reductie van de voornaam tot initiaal afstand worden gelezen en in het gebruik van de hele voornaam nabijheid, vertrouwelijkheid? Van die nabijheid is in het voorwerk van Salengre en Halma haast onvermijdelijk sprake: wie meent over de gestorven dichter recht van spreken te hebben, zal zich begrijpelijk genoeg als een intimus presenteren en daarbij hoort vrijmoedig gebruik van de voornaam van Rotgans. 

De editie van Strengholt

donderdag 7 september 2023 – Via Boekwinkeltjes is de Strengholt-editie van Boerekermis niet beschikbaar, wel via DBNL. Gelukkig heb ik nog een echt exemplaar en als het moet, haal ik de 1715-editie van Poëzy uit de kast. Voor die mooie editie betaalde ik in 1985 aan Antiquariaat Nieuw Gafpa 425 gulden, toen en nu veel geld, maar spijt had ik toen niet en nu al helemaal niet. 

Wie de editie van Strengholt bekijkt, kan niet anders dan zeer tevreden zijn over de toewijding van de editeur. In vergelijking met 1968 is er in de (historische) neerlandistiek veel veranderd, ook het denken over de eisen die aan tekstedities gesteld worden, is geëvolueerd. Alsof Strengholt dat voorvoelde, toen hij in zijn verantwoording verklaarde dat zijn editie ‘minder als een wetenschappelijke uitgave dan wel als een poging om een bijzonder interessant stuk literatuur weer binnen het bereik van velen te brengen’, beschouwd moest worden.

Nu herinner ik me Strengholt als een innemende, vriendelijke en vooral bescheiden man, maar enige koudwatervrees lijkt hier debet aan de typering van het eigen werk. Iets soortgelijks deed zich gedurende lange tijd voor bij de naamgeving van bibliografieën. Die werden dan als lijst of checklist gepresenteerd, om de strenge beroepsbibliografen wind uit de zeilen te nemen. Wie zijn editie als een wetenschappelijke editie presenteerde, kon in 1968, maar vooral in de decennia erna, ongenadig op zijn lazer krijgen van geleerden die alles wisten van kettinglijnen, watermerken en vooral zagen wat er aan edities ontbrak.

maandag 4 september 2023 – In het begin van de achttiende eeuw organiseerde Lukas Rotgans (1653-1710) een heuse parade van boeren, om vervolgens samen met die opgetrommelde boeren getuige te zijn van dorps kermisvermaak. In 1352 versregels, in het gedicht Boerekermis, beschreef Rotgans die boerse entree in het dorp en de talloze smakeloze kermisattracties. 

maandag 28 augustus 2023 – In deze bijdrage bespreek ik een akte (notaris 3.323, inv.nr. 1662, afbeeldingen 7-10) uit het notarieel archief van Den Haag. Omdat het opnemen van links naar specifieke aktes niet mogelijk is, staat aan het eind van deze bijdrage een instructie over hoe deze akte van thuis uit online te bekijken is.

In december 1723 vonden bij de baron van Welderen enkele diefstallen plaats: uit de kamer van zijn dochter werden twee ‘Orlietten’ (oorbellen) gestolen, bij een bediende (‘de eene Moor’) werd geld gestolen en ook in de huishoudkas, die onder de hofmeester berustte, bleek een greep te zijn gedaan. Het voorval veroorzaakte beroering onder het personeel, juist omdat het in alles op een ‘inside job’ leek.

Lijfknecht Bernardus van Domen wist raad. Als iedereen zestien stuivers zou geven, dan konden ze een lijst met de namen van het personeel opstellen en die voorleggen aan een waarzegster. Hij beval Marijtje van Wee aan, een oude vrouw die in de poort van Van Sunderen woonde, aan het Smitswater in Den Haag. Op 13 of 14 januari 1724 bezocht een delegatie deze vrouw. Zij wees Johan Gabriel Huijs, de hofmeester, als dader aan. Zij had hem ‘met een touw om zijn keel in een glas [haar glazen bol?] door een vlammen vuijr op en neer […] sien trecken’.

donderdag 24 augustus 2023 – In deze bijdrage verwijs ik weer naar enkele aktes in het notarieel archief van Den Haag. Omdat het opnemen van links naar specifieke aktes niet mogelijk is, staat aan het eind van deze bijdrage een instructie over hoe deze aktes van thuis uit online te bekijken zijn.

In het Haagse notarieel komt een grote variatie in beroepen voor. Sommige daarvan kunnen wel wat uitleg gebruiken. Pauls Schenk bijvoorbeeld, die in meerdere aktes ‘meester wielenmaker’ genoemd wordt, maakte meer dan alleen wielen: hij wordt elders ook ‘karossemaker’ genoemd. En was een ‘Joode koopman’ gewoon een Joodse koopman? Ik denk het niet, want andere Joden in dezelfde akte van 7 januari 1724 bij notaris Pieter de Lange worden niet expliciet als Jood aangeduid: Abraham Israel Marques was vermoedelijk een handelaar in tweedehands spullen (kleding?) (notaris 3.419, inv.nr. 2386, afbeeldingen 6-7).

Fakkels waren kennelijk een gewild product, want op 1 mei 1724 noteerde notaris Cornelis van Canegies dat wijlen Pieter de Hont tijdens zijn leven ‘flambauwmaker’ geweest was (notaris 3.352, inv.nr. 1843, afbeelding 155). En wie kent nog de ‘spiegel foelij slager’? Die maakte en monteerde, zo lijkt het, de reflecterende laag die achter glas geplaatst werd om het tot een spiegel te maken. Arij Wisdom was er een, maar het lijkt hem niet voor de wind te zijn gegaan. Op 17 februari 1724 droeg hij bij notaris Willem van Belle niet alleen een voorraad tin en zijn gereedschap over aan een Amsterdamse koopman in tin, maar zo te zien ook al zijn huisraad (notaris 3.427, inv.nr. 2467, afbeeldingen 20-22).