www.weyerman.nl

Navolgers van Rotgans

maandag 30 oktober 2023 – In 2013 publiceerden de Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman een artikel van me over satirische bijbelboeken waar ik nog steeds met genoegen aan denk. In het sindsdien verstreken decennium hebben zich in voetnoten weinig liefhebbers van het artikel gemeld. In het stuk schreef ik: ‘Controverse en navolging zijn goede indicatoren voor betekenis’. Ik zou nu aan ‘betekenis’ ‘succes’ toevoegen.

Het stuk over de bijbelboeken zorgde noch voor controverse, noch voor navolging. Ik moest daar bij de afronding van de reeks over Boerekermis enigszins mismoedig aan denken. Controverse heeft de tekst ogenschijnlijk niet opgeleverd, navolging wel. Betekenisvol aan navolgingen is dat het ook receptie-documenten zijn: de navolger volgt na wat hem of haar betekenisvol leek en voegt toe waar de oorspronkelijke tekst mogelijkheden tot uitbreiding en nieuwe betekenissen onbenut had gelaten. 

Nu kan Boerekermis gezien worden als een aemulatio van Bredero (zoals eerder betoogd). Ook Rotgans kende behalve een reeks herdrukken enkele navolgers. Om me te beperken tot een tweetal: Enoch Krook in 1709 en Frans Greenwood in 1733. Ik kreeg de indruk dat beide auteurs niet ambieerden hun voorganger naar de kroon te steken. Buiten het bestek van deze reeks valt de analyse van deze teksten als receptie-documenten. Slechts wat schoten voor de boeg.

De familie en Vondel

donderdag 26 oktober 2023 – Van Rotgans’ familieleden lijkt zijn neef het interessantst. Deze schreef als A.H. de Salengre Junior de ‘Opdragt’ van Poëzy van oomlief. Hoewel zijn naam ook vaak met dubbel-l wordt geschreven, volg (en volgde) ik hier de spelwijze in de ‘Opdragt’. Zijn voornamen luidden afwisselend Albert Hendrik en Albert Henri; hij was net als zijn vader tweetalig.

Junior was een wonderkind. Hij overleed in 1723, op jonge leeftijd; heel goed zal hij oom Lukas niet hebben gekend. Hij werd in 1694 geboren als zoon van vader Albert Hendrik en Lukas’ zus Geertruyd Jacoba. Toen hij de ‘Opdragt’ in 1715 signeerde, was hij net twintig. Had het niet meer voor de hand gelegen dat senior die ’Opdragt’ voor zijn rekening had genomen?

maandag 23 oktober 2023 – Peter Altena heeft ons de afgelopen maanden op de site interessante kijkjes op boeren in achttiende-eeuwse teksten geboden. De boer komt er niet goed van af, maar, zoals Altena bij zijn vergelijking van de Boerekermis van Rotgans met het ‘Boeren Geselschap’ van Bredero al liet zien: dat was een eeuw eerder nauwelijks anders.

Het neerkijken op, en lachen om, boeren is in de zeventiende eeuw niet alleen in teksten, maar ook in de beeldende kunst te vinden. Adriaen van de Venne (1590-1662) maakte jarenlang monochrome schilderijtjes waarmee mensen die ze konden betalen zich vrolijk konden maken over boeren en bedelaars. Een aantal van die werken is te vinden op de tentoonstelling ‘De omgekeerde wereld van Adriaen van de Venne’, die nog tot 21 april 2024 in het Zeeuws Museum in Middelburg te zien is. 

Nader tot Rotgans

vrijdag 20 oktober 2023 – Wie was deze dichter van Boerekermis? Het gedicht over de kermis lijkt een ‘Fremdkörper’ in het oeuvre van Rotgans. In de 1715-uitgave van Rotgans’ Poëzy vormt de kermistekst het slotakkoord, na honderden bladzijden ernstige literatuur. Functioneerde het als een soort komisch afterpiece, zoals in schouwburgen op ernstige treurspelen vaak luchtige kluchten volgden – ‘eventjes’ onbedaarlijk lachen om het evenwicht te herstellen? Het kermisdicht is echter geen toneelstuk, niet bedoeld om opgevoerd te worden. Toch is het denkbaar dat Salengre en Halma, samen verantwoordelijk voor de 1715-uitgave van Poëzy, de vrolijke en burleske tekst niet als opener, maar liever als sluitstuk wensten.

Over Rotgans is slechts weinig bekend. Een moderne studie over de man en zijn werk ontbreekt. In het voorwerk bij Poëzy is over Rotgans wel iets te vinden: in de opdracht van Salengre junior en heel veel in het voorbericht van Frans Halma. Sindsdien heeft vooral de neerlandicus Strengholt aandacht gevraagd voor Rotgans, maar in de drie door hem bezorgde Rotgans-edities valt de nadruk op het werk. In latere artikelen en stukjes schreef Strengholt eveneens over het werk. Ook Jan de Vet richtte zich in 1986 op een tekst van Rotgans, diens Op de vervolging tegen de beleiders van de hervormde godsdienst, Door Lowies de XIV. Koning van Vrankrijk in ’t openbaar begonnen in ’t jaar 1684. 

Niets over het leven van Rotgans? Toch wel.

woensdag 18 oktober 2023 – Veel mensen kennen de afbeelding van de dierentuin bij de herberg van Blaauw Jan in Amsterdam. De gravure toont een veelheid aan uitheemse dieren en curiosa die bij die herberg te zien waren of geweest waren. Helemaal links zijn zelfs de dwerg Wybren Lolkes en de reus Cajanus afgebeeld, die ooit enige tijd in de herberg bekeken konden worden. Heel realistisch is de afbeelding niet, maar voor de herberg was het een prachtig visitekaartje. Wie de prent in detail wil bestuderen, kan bij de beeldbank van het Rijksmuseum terecht.

Zeldzame geschiedenis van freule van Hohenhuyzen

maandag 16 oktober 2023 – Hulp gezocht: waar o waar bevinden zich …  In 1780 verscheen Nieuwe Muntersche brieven, behelzende de zeldzame geschiedenis der freule van Hohenhuyzen, doormengt met verscheide merkwaardige voorvallen, reizen en wonderbaare wisselvalligheden, meestendeels in deszelfs familie en die van haare goede vriendin, de freule van Armenheuvel voorgevallen. In 1780, dus twee jaar voordat de briefroman Saartje Burgerhart van Wolff en Deken het licht zag. 

Het ‘Nieuwe’ uit de titel veronderstelt een voorganger. Die is er ook: De Munsterlander van fortuin […] (1777). Dit is wel een roman, maar geen briefroman. In feite hebben beide romans een deel van de titel gemeen, niet de inhoud, personages, strekking of genre. Ook de auteur hebben ze met elkaar gemeen: een zekere M.V. Achter die initialen verschuilt zich de Arnhemse praktizijn Matthias Vorster (1746-1826), met aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid de auteur van deze en andere publicaties. Beide boeken verschenen bij de Nijmeegse uitgever Van Campen. 

Theater

donderdag 5 oktober 2023 – Het tweede boek van Boerekermis verschilt sterk van het eerste boek. Het heeft er alle schijn van dat het aanzienlijk later na het eerste boek tot stand kwam: het is omvangrijker, wat de indruk wekt dat de waardering voor het eerste boek de schrijver aanmoedigde om meer woorden te gebruiken. De schrijver wendde ook de steven: het tweede boek gaat minder over boeren en meer over literatuur.

Weliswaar opent het tweede boek nog met een drietal volksvermaken – het ganstrekken, ringsteken en pauwknuppelen, waarbij de boeren prominent in beeld komen – , maar al snel verschuift de aandacht naar dichterschap en toneel.

De scène met het pauwknuppelen wekt de verontwaardiging van een jonker, tevens dichter, zoals de ik-figuur ‘aan zyn taal’ merkt. ‘Help Juno’, zo opent de jonker in r. 621 zijn discours. Vervolgens paraderen nog veel meer goden en pas in r. 647 zwijgt de dichter. Een ‘huisman’ vraagt aan het  ‘heerschap’, onze gids en verteller, wat dat te betekenen had: ‘ik kan hem niet verstaan’ (r. 653). De ik-figuur weet raad: de jonker bezondigde zich aan ‘Parnastaal’, ‘zoo spreeken de Poeëten’. Deze dichter grossierde in grote woorden: of het nu om heldendichten, bruiloftsdichten of lijkdichten gaat, de dichter raaskalt en zwetst.

dinsdag 3 oktober 2023 – Op donderdag 28 september werd de verschijning gevierd van Jan van Gijsen (1668-1722). Een journalistieke broodpoëet in de Jordaan, het nieuwe boek van Anna de Haas. Plaats van handeling was het Amsterdamse café Scheltema. Een passender locatie is nauwelijks denkbaar. De rijmende journalist verdiende wel zo’n eerbewijs aan de Amsterdamse Fleet Street (van weleer).

In zijn wekelijkse Amsterdamsche Mercurius (1710-1722) liet Van Gijsen zich kennen als een kruising van Willy Alfredo en Henk Hofland. Met de ruim tien jaargangen van deze ‘mercuur’ hielp Van Gijsen bij de vorming van een journalistieke cultuur, al was voor hem zijn verlangen om aan zijn geschriften geld te verdienen vermoedelijk belangrijker.

Van Gijsens werk werd door lezers verslonden, maar dat leverde hem dan weer veel vijandschap en minachting op. In later eeuwen viel zijn naam wel eens, maar gelezen werd hij zelden meer. Over Van Gijsen was ook nauwelijks iets bekend.

Met haar biografie van een zelfbewuste broodschrijver heeft Anna de Haas de geschiedenis van de journalistiek in Nederland nieuwe kleur gegeven. Op de van haar bekende wijze heeft zij bij iedere bewering gezocht naar een fundament in tekst of archief. – Peter Altena

¶ Anna de Haas, Jan van Gijsen (1668-1722), een journalistieke broodpoëet in de Jordaan. Amsterdam, Amsterdam University Press 2023. ill. 344 pp. Prijs: € 29,90.

dinsdag 26 september 2023 – Oss en de Meierij van Den Bosch stonden er in de late achttiende en het begin van de negentiende eeuw lelijk op, zoals we al zagen in teksten van Jacob Eduard de Witte. Op vrijdag 20 oktober 1809 verplaatste dominee-dichter Jan Scharp zijn Rotterdamse gehoor naar de Meierij van Den Bosch en hij doopte die streek weinig verheffend ‘Knoetrica’. Was dat verwant aan het courante ‘Mofrika’, zoals Duitsland wel genoemd werd? Bij zijn derde optreden in het door hem gepresideerde Rotterdamse genootschap Verscheidenheid en Overeenstemming deed hij verslag van de derde etappe van het speelreisje dat hij eerder dat jaar had ondernomen. 

Scharp genoot landelijke faam vanwege zijn luidruchtige ondersteuning (‘in verzen’) van de stadhouder en diens familie. Na de Pruisische inval in 1787 had hij van zijn trouw aan Oranje geen geheim gemaakt en in de herstelling van Willem V had hij de hand van God gezien. Toen de Bataafse Revolutie uitbrak, verliet hij Rotterdam en vestigde zich in 1797 (in ballingschap) in Ost-Friesland. Daar bleef hij naar eigen zeggen vijf jaar. Zo rond 1802 keerde hij terug naar Rotterdam; de koorts van de revolutie was blijkbaar geweken. Dat neemt niet weg dat Scharp in 1809 een duidelijk anti-revolutionair, conservatief profiel had. 

Strijd tussen ernst en boert

zaterdag 23 september 2023 – In zijn Boerekermis trakteert Rotgans zijn lezers op heel wat gesprekken, in het bijzonder tussen het ‘heerschap’, de verteller en gids, en de kermisgangers of kermiskijkers die hem desgevraagd opheldering verschaffen. Zo verzamelt de tekst een bonte reeks van stemmen, al heeft het ‘heerschap’ natuurlijk het eerste en laatste woord.

Zo vertelt een oud man de ik-figuur desgevraagd over de rederijkers die op het punt staan te gaan spelen. De man doorspekt zijn zinnen met ‘verstaje wel’, een ander is geabonneerd op ‘let wel’. De ergernis van de ik-figuur is evident en om die reden snoert hij deze sprekers de mond.